Music han tih hian, Mizo tawng chuan rimawi emaw, awmze neia ri siam, tihna a ni deuh mai a. Mahse, ‘music’ (rimawi) chu a ngaithlatu bengah a innghat in ka hria. Entirnan, zanlaia naute tap ri chu thenawmte tan chuan bengchheng a ni thei a. Mahse, a hmangaihtu, a bikin a nu leh pa te tan chuan rimawi a ni thei bawk a ni. Tin, music hi hla leh a remna (instrument) hmanga teh deuh ber a ni a. A awmzia, a hlutna, a thil tihtheihna leh a tobul chhui lo hian thenkhat chuan kan sa liamin kan tum (play) liam ve mai mai te hi a ang deuh thin. Tin, music hian mihring nun a tibuai thei hle bawk a. Abikin ‘Satanic music’ kan tih hian a diklo lamah mihring nun a kaihruai thei bik lehzual a ni. Mahse a tangkaina leh a thatna lam a tam zawk avangin a thatlohna lam chu sawi vak ta lo ila. (Music tiin dah zel tawh mai ang)
Music lo chhuahna bulpui ber hi chiangkuang taka han sawi fak tur a awm lemlo a. Keini, Kristiante chuan Pathian siam a ni tih ah hian kan innghat mai a. Mahse, mihringte hian engtik atangin nge kan hriatchhuah/hmuhchhuah a, engtik hunlai atangin nge kan hman tan tih erawh inhnialna leh ngaihdan hrang hrang a tam mai. Kum 50,000 vel kalta a Africa rama lo chhuak tanin vawiin thlenga kaihleh leh tihdanglam chhoh zel nita a sawi an awm a. Drums (a vuaka vuak chi) hi music lo chhuahna hnarkaitu pakhat ni a ngaih theih a ni bawk. Themthiamna (Art) sang zawk atanga thlira music tobul sawi chhuaktu hmasa bertu chu, Dire Straits hla, ‘Money for nothing’ tiha, “Banging on the bongos like a chimpanzee,” hi a ni. Hei hi zawng chikatin Bongo (khuangte chikhat) a vuak sawina mai a ni a. Mahse, ngaihtuah chian chuan a ril angreng khawp mai. Tin, China rama phenglawng chikhat, saruh atanga siam, kum 9,000 vel kalta a mi kha hmuhchhuah a ni a. Tin, hetiang ang tho, kum 35,000 vel kalta a, Mammoth, sai chi khat ruh atanga siam, tunlai 4 note scale - do,re, mi, fa,- ri ang ti ri chhuak thei hmuhchhuah a ni bawk. Indian music pawh hi, Second Millennium BC, Vedic Period hunlai atanga hmuhchhuah a ni a. Tichuan, chuan ‘Raga leh Tala’ (hunbi neia vuakkah dan) tih hming chawiin awmze nei zawka siam chhoh zel a ni ta a ni. Entirnan, Rag Bilawal hi ‘Bilaval that’ ah chuan a hmasa ber niin, Hindi/Urdu tawng ‘Rag’ tih hi Sanskrit tawng, ‘Raga’ atanga lak chhuah a ni a. A awmzia ah chuan “lungrun tak" tihna a ni mai a. Tin, rag hi a ngaithlatu tana lungrun tak leh ngaihtuahna tihthohna chikhat ni a ngaih a ni bawk a ni – ‘Bhilaval That’ - Sa Ri Ga Ma Pa Dha Ni – C D E F G A B - hi Hindustani Musical Mode, western Ionian Mode (major scale) nena intluk/inang chiah a ni. Tin, a dang tamtak pawh hun rei tak ata tawh ziaka lo dah thlip thlep tawh an ni a. Hei lo pawh hi a dang han sawi tur tamtak a awm a ni.
Keini Mizote nunah pawh hian music (rimawi) hian sulhnu chhuitur a nei hnem khawp mai. A bikin, Pathian emaw mihring aia thiltithei awma kan rin biaknan hla hi kan hmangin, heihi hla lo chhuahna hmasa pawla ngaih a ni bawk. Mizo hla hmasa ah pawh, “Pi biakin lo chhang ang che, Pu biakan lo chhang ang che,” tih kan nei a. Tin, Mizo history han chhui letin, hla hian indona te pawh a lo thlen hial a ni tih a lan theih na chu, hmar lam Sailo lal Vuta khaw thar kaina turah Lalpuithanga, Chhim lam Zadeng lal chuan a lo kai khalh a, mahse a awm hlen ngam loh avangin Chengteah a let leh a, Chu chu Vuta chuan, “ Buan hmun paiu ang pawm tawh hnu, Chengteah lam ang let e. Lalpuithang lema,” tih hla hmang hian a tihel ta a. Chhim leh hmar indona a lo chhuah phah ta a ni.
A dang leh ah chuan damna lampang atan pawh music hi hman a ni bawk. Greek mithiam Pythagoras-a, 570 BC vela mi chuan, “Music in mi a ti dam thei,” tih thupui a hmangin taksa leh rilruna tihdamnan music a hmang nasa hle tih hriat a ni bawk a. Tin, music sawi dawn tak tak chuan, Johannes Chrysostomus Wolfgangus Theophilus Mozart, Wolfgang Amadeus Mozart ti a kan hriat lar zawk, Austrian composer, 17th century hunlai ami hi hmaih chi a nilo. Ani hian music 600 vel a phuah a, he a music phuah thenkhat atang hian French damdawi lam zirmi Dr. Alfred A. Tomatis chuan kum 1991 khan “MOZART EFFECT” tih a hmuchhuak a. Hei hian Mozart-a music ngaihthlak atangin thluak lam tihdamna leh a tihchakna ah nasa takin kawngro a su tih a hmuchhuak a. Tin, Mozart Effect hi natna tihdamna leh thluak sawizawina atan khawvel hmun hrang hrangah hman niin, result tha tak a chhuah bawk a ni. (Hrechiang lehzual duh tan internet ah Mozart effect hi a zawn theih a ni).
Bible lam han thlir pawhin music chu a hmasa pawlah tarlan a ni tho tho a. Genesis 4:21 ah chuan, “ A nau hming chu Jubala a ni a: ani chu tingtang leh phênglawng tumtuho zawng zawng thlahtu a ni,” tih ziak a ni a. Tin, Hebrai-te kha music ching chhuaktu hmasa an ni a. Chubakak, Tui let khan music a titawp in a tirem lo tih a hriat theihna chu, Genesis 31:27 ah tho, Labana khan Jakoba hnenah, “ Eng vângin nge arûka i tlân bo va, mi kal rûksan a, hlimna te nên, hla te nên, khuangtê te nên, tingtang te nên ka thlahna tûr chein mi hrilh loh va,” a tih atang hian a ni. A Pathian thu leh Kohhran huang chhung atanga han chhut pawhin hla tello chuan harhna te pawh hi a thleng mawh khawp mai. Tin, mitthi/khawhar inah pawh hla sa lova tlaivar hi kanla tichhin meuhlo in ka hria a. Tin, Pathian pawh hian music hi a ngaipawimawh a nih ka rin nachhan chu, tunhma ata tawh hla hmanga Pathianin a pawl leh inhmuchhuak an tam tawh em avangin a ni.
Tunlai khawvel changkang zelah pawh han chhut ta ila, Lemchan (movie) ah pawh background music nei leh neilo hmuhnawm dan inkar chu hla tak a ni. Tin, zai chungchangah pawh, hla a hang a sak ringawt ai chuan a remna nena inchawhpawlh hi a ngaihnawm bik a ni. Nula leh tlangval inlemna ah pawh music hian kawngro a su hnem hle tih hla tam tak atangin kan hre thei awm e. Mobile phone ringtone ah pawh music tello chu kan hmang tha duh meuh tawh lo a nih hi. Chuvangin, music hi mihring nuna hmun pawimawh tak luahtu a nih avangin, a tangkai zawnga nun kaihruaitu ah I hmang zel ang u.
MIZO HNAM DANA NUPUI PASAL INNEIH DAN LEH A KALPHUNGTE
(kar hmasa chhunzawmna) .......pusum an tel thei a, chu chu ‘Pu phir’ an ti. Chu bak chu mantangah phir a awm ngai lo. Palal - Khualkhuaa pasal nei chuan a va innghahna tur ‘Thlen in’ an tih thin atan hmelhriat tha leh bul deuh an zawng thin a, mi tupawh thisen zawnpui kher lo pawh an zawng thei. Chu chu ‘Palal’ an ti. Pasal nei khan duh duha chaw a lam ngamna tur a nih avangin ‘Chawthing zenna’ an ti bawk thin. A ni chuan nu leh pa biak hman loh thil a lo awmin pa chan a changa , pa hminga thil ti thei a ni.
Ni-ar - Ni-ar hi a pa farnu (a ni) ei tur a ni. Ni dik tak a awm loh pawhin a aiawh zawn chawp theih a ni. Hei pawh hi a duh leh phur nazawngin a lo ei ve ngawt chi a ni lo.
Naupuakpuan - Mo laizawn a u ei tur a ni.A nausen laia lo pawtu leh awmtleitu a nih avanga eitir thin a ni. U a neih loh pawhin zawng chawp theih a ni.
Thian man - Hmeichhiain pasal a neihin thian a nei thin a; mahse thian man hi a awm ngei tur a ni chuang lo.
Zawnchawp Pa leh zawnchawp Nuta - Nu leh pa nei tawh lovin pasal an neih dawnin Palal eitu ang mai nilo, pa-a vawn tur emaw, nuta-a vawn tur a zawng thei chungte chu ’Zawnchawp Pa leh zawnchawp Nuta’ emaw an ni.
Nu Man - Nupa inthen tawh fanu emaw, nulat fain emaw pasal a neih chuan a nuin a man a ei ve thin hei hi Nu Man a ni a, man tang a nilo. a hringtu, a nu dik tak chauhvin a ei tur a ni.
Lawichal - Mo lawi tur hruaitu a ni a, hmanlai chuan mo lawi tur hi chirh ten an lo vawm thin a, chung huna mo chu a tluk loh nana hruaitu a ni. Hmeichhe lam nu leh pain an aiawha mi an ruat hi ‘Lawichal’ a ni. Khualkhuaa pasal neihna-ah pawh mawhphurtu ber a ni. Mo chu a pasal turte ina tha tak leh him taka a lawi theih nana hruaitu pa chan chang a ni. Lawichal man hi mipa lamin an pe thin. Tualchhungah chuan Lawichal man hi pek ngei tur a ni chuang lo.
Tunlaia Lawichal kan hman dan hi chu fiamthu thawhna lam rawngkai mah mah hian a hriat a, kan pi leh pu te hunlaia a mawhphurhna pawimawh zia ngaihtuah chuan tuna kan hman dan hi chu Mizo Culture tihbawrhbanna lam a pawl mah mah. Lawichal hi fiamthu thawhna tur a ni lova, kan la hmang duh a nih chuan pangngai taka kan hman hi a tha hle. Lawichal chuan Mipa in-a a luh dawn hian, ‘Kha fanu fapa kan rawn lawipui e’ tiin hma hruaiin an au thin, chu chu a tih tur pawh a ni reng a ni, Lawichalin Sikret man, kuhva man etc. a phut vel hi chu thil tih chi a nilo hrim hrim. Chuvang chuan tupawh Lawichala tang chuan mo kha him taka a lawina tur a hruaithlen kha a tawk fiamthu rawngkai emaw uanthuanna lam rawng kaia thil harsa pui pui phut kha a tih tur a nilo.
Man lova innei - Nupui pasala inneih dawna man leh mual awmlo tura palai hmanga mipa chhungte leh hmaichhe chhungte inberema innei hi ‘Man lova innei’ a ni.
Man bo - Hmeichhia pasal nei tawh, sumchhuah emaw, uire emaw avanga inthen tawh hnuin, a lunglen vangin emaw, chhan dang vangin emaw man pawh phut lovin, nu leh pa remtihna pawh awm lovin a pasal inah lut leh ta sela, ‘man bo’ a ni. Nupa dik tak an ni leh a; amaherawhchu hmeichhung ten man an thing thei tawh lo. A bungraw chhawm erawhchu an chhuhsak thei a, an tuithlar thei a, an inremsiam leh thei bawk.