Pi leh pu te kha an intodelh mai a ni lo a, kum 1880 - 1890 chho vel pawh khan State dangah thil an lo thawnchhuak (export) daih tawh mai a. Hmarcha, hriak, chhawhchhi leh la te pawh an lo tawlh thla ve nual tawh. Chumai a ni lo, thelret lama sum dawnna pawh an lo tui-pui hma viau bawk. Chapchar Kut an hman dan te kan hria a, chhung tin an hlimin an inbuatsaih nasa hle thin a, an inhau phal ngai lo. An hlimna chuan midang te a tibuai lo va, ni sarih lai te an kut thin an tih chu. Kut-ah hian Zu lek lam viau mah se la, rui buai an awm ngai lo va, nula laka mawi lo deuha che an awm ngai lo. Inthununna a tha hle a nih a rinawm.
Hun a lo kal zel a. Kum 1894-ah Kristianna Zoramah a lo lut tan a, nunphung leh sakhua a sawi danglam. Lal lalna 1954 chhovah a lo tawp ta. Khawvel hmasawnnain min rawn chim ve zelin, sum leh pai hlutna alo lang tial tial a. Tin, Sawrkar inrelbawl dan chenin a danglam. Media hrang hrangin kan beng leh in a thleng a, kan thum-rawn tluk tluk chu a ni ber. Sipai ngaihsan lai hun a awm a, Driver-ho Luck hun a awm. U.T sum thiltihtheihna leh corruption lama harhtharna te. Thlarauthianghlim harhna leh khawihthluk rawngbawlna te. Computer age, Information technology thlengin.
Chemkawm Technology leh Information Technology inkarah hian hun pui tam tak a inher chhuak, sawi vek sen a ni lo vang. Chungte chuan kan ni tin eizawnna, sakhua, hnam dan, thu leh hla, khawtlang inrelbawlna leh nitin nunphung chu namen lo in min sawi danglam sak a. Hun thara kan chuankai apiang chuan luang thli chhem nghin ang maiin kan thle dual dual a nih ber kha. Mifing leh taima te chuan heng hun hi an dinchhuahpui. Chutih rual chuan thil tha lo thenkhat - eiruk te, zu leh drug tih chakna te, lirthei lama intlansiakna te, hmeichhiat-mipatna hman khawloh te, kut tling lo va in leh lo din duhna te a hring a, thatchhia kan pung a, mi engemaw zat chuan an chhiatpui hman nghe nghe.
Tunah hian I.T khawvelah kan cheng mek a ni. Mahni in lumah remote control humin duh duh kan hmet chhuak thei ta. Khawvel leh lama chengte en rualin mit kan lo titlai thei. Internet hmangin duh duh kan en kual thei. Sumdawng Company hrang rang an lo lut a, cellphone changkang ber ber hmangin kan 'Helo' puam telh telh ta mai. Incheina lamah lah a chhuakthar ber ber kan inbel thei. Thilthar lawm ta reng reng, intihhmuhching, mi neih ang neih ve chak hnam kan ni a, in leh lo-ah leh thilneih(assets) thatah thlengin kan intlansiak mek a, thil thar a lo chhuak zel ang a, kan la um zel bawk ang. Hei hi khawvel kalphung a ni miau a.
Heng hmasawnna leh changkanna lo lut te hi a tir lamah kan hmang thiam lo deuh zel a. A rei deuh hnuin kan ziaawm thin. Mak deuh mai chu, tun kum hnih/khat lek chhung hian heng hmasawnna thlipui ang maia lo luang lut hi hmachhawn dan thiam Thalaite emaw zat an awm tlat mai hi a ni. Changkanna leh hmasawnna chu intodelhna hmanga lo dawnsawn chi a ni tih hria kan thahnem sawt khawp mai. Scientist ropui Charles Darwin-a theory, 'Survival of the Fittest' tih kha Mizo zingah a taka hman duhna lo lian ta hi eng vang tak ni ang maw. Fit lo leh thatchhe deuh chu kan dam khawchhuak zo lo telh telh chu a nih mek hi. Information Technology in a ken changkanna hrang hrang hian Mizote rualawhnaah min siam a, mi neih ang neih ve loh hlauin mahni nitin hna bak thawh belh tur zawngin taimak kawng kan inzawh siak ta anih ber awm hi. Thalai te mut hun leh thawh hun hre lo ang maia kan ngai hi a dik na chen awm mah se, mi tam tak chu hna tul vanga meng rei, zinga tho tlai; zana mu hma, zinga hma tak taka chhuak te an ni tih kan hre tel bawk tur a ni ang.
Mi in chenna in a mamawh a, ei tur a mamawh. Television a duh a, Computer neih a ngai, cellphone pawh. Lirthei tel lovin khawsak na chi a ni tawh hek lo. Heng zawng zawng hi aman pek ngai vek a ni a, mi pangngai ni ve tur chuan thawh tur hre lova khawsak nilen chi a ni lo tih kan hre ta. Nu leh pa te thawhchhuaha lo in lak raza ching erawh tlemte kan la awm. Hengte avang hian mi dawrte-a nileng lenga thut zahthlakzia te, zu lo ruih nilen ve ngawt atthlakzia te, ennawm chhuahna hmun pianga tel ve theih nih nuihzatthlakzia te kan hre thar. Hman deuh kha chuan cushion dup nuam taka mut paha chhun laia T.V en theih nih kha changkanna emaw kan ti thin. Mahse, filmstar te hlawh zat, zaithiamte leh inkhel thiamte sum lak luh tamzia kan hriatthiampui tak chinah chuan hman taka T.V en atthlakzia kan hmuchhuak. Thalaite zingah hian Moral reconstruction a awm mek a ni.
Mahni in lumchhuahsanin State pawnah inhlawh tura chhuah kan intihhmuh tan a, vai mistiri te hum haw zat sum la let turin state dang sum hmangin chhungte tihnawmsak ve kan tan. He lamah hian hmeichhia hlei hlei an huaisen emaw tih tur a ni. Eng hna pawh rinawm taka thawha hlawk a lo ni tih kan hre chho mek a, a sang leh hniam pawh thliar lovin thawh tur awm apiang kan inchuh tan em ni a tih theih. UPSC in exam a buatsaih chi hrang hrangah pawh huaisen kan chhuah leh tan a, Central Service lama lut thei turin Exam beitu pawh kan tam chho leh ta niin a lang. Mizo tlangval 'Lumet'a eizawng pawh kan tam ta, hnam dang kutah kan dah phal tawh lo. Graduate, Police constable-a bul tan hreh lo te, Lehkhabu zuara in ak kual te, company hrang hrang hnuaia rintlak taka thawk te kan pung. Chapo hi mawlna chi khat a ni tih kan pawm ta em mi ni ang? Training tur awm se - lak sen loh. Technical lamah lah lak sen loh bawk. Mutia hna thlengin hna itawmah kan chhuah ta mek. Mizo thlaithar Grape, sawhthing, iskut, sapthei te pawh a hralhna tha awm se zokhuaw lam mi hausakpui tur an va tam em. Zirna lamah lah Quality Education nei turin kan intlansiak nasa na rawh e. Phak lo chung pawhin English Medium-ah kan indah a, hlawhtling turin Zoram mipui hi kan intlansiak suau suau chu a ni lawm ni. Mizoramah hian Malsawmna a inphum a, mi taima leh remhria te hai chhuah tura dah a ni.
Khawvela indona hriam ber zinga an sawi chu 'Economic war' a ni. Rethei leh riltam chu a huaisen theih hauh loh. Mahni kea din tumna lama harhtharna in min nuai vel laia harh ve hman lo kan awm a nih chuan kan tu leh a lo la awm turte hian min dem duh mai thei. Nakin lawkah chuan Thingtlangpa, lo leh huan ram nei tha tak tak te hian khawpuia Loan rul tha duh mang lo ho in hi an la neihsak lo ang tih a sawi theih loh. Pa te hausakna chhawm tuma an tun nun thlahdah mek te hian Thingtlang tlangval taima te khawngaihna dilin an LSC hi an la thlengpui mai thei a sin. A ruh no no chhuahna khawvel a ni si a.
THE MIZORAM LIQUOR TOTAL PROHIBITION ACT, 1995 (ACT NO. 10 OF 1995)
- H. Lalremruati
Advocate
The Mizoram Liquor Total Prohibition Act, 1995 hi Mizoram pumpuia hman tura siam a ni a. Amaherawhchu, Autonomous District Council pathum, Chakma, Lai leh Mara te a huam ve lo.
MLTP Act dan hman a nih chiah hian Mizoram ah hian zu hi hralh leh zawrh khap tlat a ni a. Mi tupawhin state pawn atanga ZÛ lalut emaw Mizoram atanga pe chhuak emaw kawl emaw zuar emaw lei emaw siam emaw leh zu sakna atana hman chi bungrua engpawh kawl chu Sec. 8 (1) MLTP Act ah hian kum 5 thleng lungin tan tir theihna dan a siam a, Rs 1000/- thleng chawi tir theih an ni bawk a ni. A hremna hniam ber chu thla thum aia tlem lo a ni a, amaherawhchu, he thla thum hian kum 21 hnuai lam emaw criminal case a la convict ngai loh te chu khawngaihna a lantir theih a ni.
Medical Officer in zu in theihna permit a pek ni si lova zu in chu he dan hnuaiah hian hrem tur an ni a, 8 (2) MLTP Act ah chuan chutiang mi an awm a nih chuan thla khat thleng lungin tan theihna, a hniam berah darkar 24 aia tlem lo a hrem tur an ni a. Tin, Rs 500/- aia tlem lo ` 1000/- thleng an chawi thei bawk a ni.
Tin, Sec. 9 ah chuan Mizoram chhunga Newspaper leh magazine ah te zu fakna chi reng reng a awm tur a ni lo. He dan zawm lo an awm a nih chuan Sec. 10 hmangin hrem tur a ni a, thla ruk thleng lungin tan theihna leh ` 1000/- thleng chawi theihna a ni.
Sec. 24 ah chuan mi tupawh a in emaw a bungrua emaw, hre reng chunga he danin a phal loh ZU awm tir nana hmantirtu chu zu neitu pawh ni lo mah sela hrem theih an ni a, kum 3 thleng lungin tan theihna a ni.
Sec. 55 A ah chuan mi tupawh Excise mi ni kher lo pawhin he dan hnuaia man ngaite chu a man thei a, amaherawhchu, Excise station emaw police station hnai berah emaw an hlan chhawng vat tur a ni.
Mizoramah hian zu hi kan buaipui luai luai mai a, thenkhatin an zuar a, thenkhatin an in a, thenkhatin an do tlat a, chung karah chuan kan hriat reng atana pawimawh chu Mizoram sawrkarin zu khap burna dan a siam a, a zuar leh a in te chu hrem theih an ni tih hriat a tha. Chuvangin, a in thinte pawn in loh hram hram tum a tha a, a zuar te pawn zawrh loh a him ber.(SourceCYMA Webpage)