Lirnghing tehna :
Lirnghing nat zawng tehna hi Seismograph a ni a, ateh chhuah zat chu Richter Scale (R.S) an ti. number 1- 9 thleng a awmin athawhnat zawng pawh a inthlau hle. Richter Scale tam apiangah lirnghing a na a, a inthlau thei hle. Entirnan R.S a 6.5chu 5.5 aiin a let 30 vel zetin a thawkna zawk tihna a ni.
R.S a 6.33 chu Hirosima a AtomBomb an thlak ang vel kha a ni a. Lirnghing tanna atanga R.S a zira a nghawr theih zau zawng hetiang hi a ni -
R.S 5 in 16 km (8 km bial)
R.S 7 in 160 km (80 km bial)
R.S 8 in 500 km (250 km bial)
US Geological Society ten lirnghing thlen zin dan kum 1900 atanga an lo chhinchhiah dan in leh a chawhrualin kumtin lirpui vawi 15 - 20 vel nghing thin ang leh kumtin mi 10,000 vel thi ziah angin an chhut bawk.
India ram lirnghing kawngpui :
Mizoram hi Himalaya tlangdung hmawr tawng a nih ve avangin Indian plate leh Asia plate innawk avangin tlang dung leh kawr ruam bakah lei khichat engemaw zah kan nei a. Tin, Mizoram hi lirnghing thlen duhna hmun hlauhawm ah a awm an tih thin nachhan pawh India ram State hrang hranga lir lo nghing tawh dan history te, ram leilung pian chhuah dan leh pian to hrim hrim te leh leilung awm dan zirna atangin lirnghing thlen theihna hmun, Seismic Zone hrang hrang mithiam ten an siam a ni a. Hei hi kum 1962, 1967,1970, 1975, 1984, 2002-ah te lo siam tha tawhin, India hmarchhak leh hmun thenkhat hi chu Zone V ah kan la awm tan ngar ngar mai a ni. He Zone V-a awm ve State dangte hi chuan lirnghing na tak antawk vek tawh nghe nghe a, India hmarchhak ah pawh Kum 1859, 1897, 1950 ah te khan na tak in a lo nghing tawh a, Mizoram hi kan la vannei hle a ni.
India Seismic Zonation 2002 an then dan chu:
Zone V - Very high damage risk zone – India ram 12% a awm
Zone IV - High damage risk zone – India ram 18% a awm
Zone III - Moderate damage risk zone – India ram 26% a awm
Zone II - Low damage risk zone – India ram 44% a awm
Lirnghing hian kawng te pawh nei thin niin kan sawi bawk thin a. Lirnghing kawng han tih a pan lam nei a, lamlian angdeuha lir a nghing pawha zawh leh thawkna bik tur leh kawng tum nei anga ngaih te pawh awmthei a ni. Lirnghing hian kawng zawh bik nei lovin aram tuamin a tuam thin a, a nghin tanna hmun leh a chhehvela ram leilung nghetlo leh khikak tam laite leh a sihhnip lai te chu a nghawng na bik deuh mai a ni.Chuvang chuan World Seismic Belt emaw, Earthquake Zone emaw sawi na a nihloh chuan lirnghing kawng ti a sawi chu adik chiah awmlo ve.
Mizoram chu a hlauhawmna laiber Zone V-ah kan awm anih chuan engtin nge ni ang le? Lirnghing hi a nghinna hmun thuk zawng (focus), nat zawng (magnitude) leh a nghin hun rei zawngahte a nghawng nat leh nat loh ah te innghat tho mah se, an nghin chhuahna (epicenter) leh a nghinna bawr vela leilung sakhat leh sakhat lovah pawh ainnghat thui hle. Leilung sakhat tha ah chuan a nghawr a na hma a, leilung thawl deuhah a na nep deuh thin, tiin dik mang lo takin kan in thlamuanna a. Mizoram chu lirnghing natak thlen theihna Zone V-ah awm mah ila, eng anga na lirnghing pawh lo thleng sela kan leilung thawl leh muk lo tak hian chu lirnghing nghawr chu a lo hip emaw, lo tinep theidawn emaw ka ti thin hi a dik chiah lo a ni.
US Geological Society leh mithiamten khawvel hmun hrang hranga lirnghingthleng tawh te zir chianna atang a an hmuhchhuah chu Mizoram ang leilung muk lo leh hnip (soft sediment leh soft soil) ah te hianlirnghing nghawr hi leilung chang tha aiin alet engngemaw zah a nain a thawk na theiin a nghawng pawh hmun dang aiin a let 6 velzetin a na thei tih a ni tlat mai. Lirnghing na tak mai nghin chhuahna emaw nghawr phakah Mizoram hi tang ta se kan lei muk loh hi chu thuhran, kan insak dan mumal lo te,in leh in inhnaih lutuk te, insak tanna ai a a tawp lam arh lutukte, kan hmanrawhman fimkhur lo nen, min tur, chim tur, tluchhe tur kan tam hle ang a, kan vai tluk rup mai ang tih hi a hlauhawm. Chuvangina theih hram chuan in sakna hmun, sak dan, sak chin tur, hmanrua leh a chhung sak dan zawng zawng kan uluk a ngai hle.
Hmahruaitu leh hnukhawi:
Lirnghing lian tham a thlen dawn hian lir hmahruai (foreshock) a thleng hmasa fo thin, hei hi hman tangkai a hman leh thiam chuan lirpui lothlen tak tak hmain a lo inralrin lawk theihdeuh a, mahse lir hmahruai a ni ngei tih hriat meuh chuan lir tak tak a nghing hman thin. Tin lirpui a nghin zawh hian a thualna ang rengin a hnukhawi (after shock) a thleng ziah bawk. He lir hnukhawi hi chu lirpui a nghin laia leilungleh a thil khawih chhiatte insiamremna avang a ni a, a nep tham deuh nain a thlen zin chuan lirpuiin a sawi chhiat zawh chiahloh pawh a tihchhiat belh thei a, chhanchhuahna hnathawh lam a ti khaihlak thei bawk. October 8, 2005-a Muzaffarabad (POK) 7.6 Richter Scale a naa a nghin khan ni 2 lek chhungin lir hnukhawi (after shock) vawi 140 vel a nghing a, vawi 21 aiatam mah chu 5 Richter Scale vel lai a nate an ni. May 2008-a Sichuan (China) a mi 90,000 vel an thihnaah pawh khan ni khat lek chhungin after shock vawi 166 zet anghing hman a ni.
Lirnghing vanga chhiatna tihnep:
Lirnghing hi a pumpelhtheih lohva, a inven theih tak tak loh bawk; mahse lirnghing vanga chhiatna leh tawrhnate chu a tih nep theih. Sawi tawh angina lirnghing hi leilunga chhiatna lo thleng rau rau ah chuan thawk rei lo ber leh amahngawt chuan pawikhawih mang lo a ni a; anghawng chhuah in leh lo tlusawp leh kangmei chhuak thin te hi a pawikhawih tu zawk an ni. Pathian khawngaihna avangte pawh a ni ang lir nasa chu kan la tuar lochu a ni a, mahse engtikah emaw chuan alo thlen hmel si a. J. F. Kennedy-a chuan,"Inchung pawp bel that hun chu ni sen satlai a ni e," a lo tih angin inven lawkna leh tawrhna tinep tura hmalakna leh chhiatna nasa kan tawh loh natura kan fimkhur a kan in hmakhawsuih erawh atul hle awm e.