Kum 2000 hmalam kha chuan HIV/AIDS awareness chu inhlawhna leh sum siamna tha tak, AIDS vei/HIV+ve te chu sapram lama natna, khirhkhan tak leh tihdamna awm lo zofate tan chuan hlauhawmna em em pawh nei chuanglo niin kan hria a, he lam buaipui a thawk NGO te chu, sum um vang leh sum siamna tha ni in kan ngai mai thin a nih kha. Engpawhnise, kan lo hmelhriat tawh dan lam chu kan chhui zui lemlo ang a, amaherawhchu, vawiina ka han thai lan ve leh nachhan chu tunhma lama kan lo ral thlir natna khirh tak tihdamna awmlo ruihhlo ngaite leh mipat hmeichhiata awm eu te natna vei thin tih ngawt kha a ni satliah tawh lova. Kan vengchhungah meuh pawh kutchang thliak a chhiarsen loh kan lo awm ve ta a, mi tam takin kan inchhungah ngei (hre reng chung emaw hre lemlo pawhin a ni awm e.) kan chenpuiin kan mutpui ve reng hlawm ta a ni.
HIV & AIDS langsarlo taka mizote eiral mektu: Kum 1990 October thla atang khan mizoten HIV pai kan awm kan inhrechhuak tan a, kha hun atang khan vawiin ni thlengin kan ramah min thutchilhin zofate min suat ta zel a. MSACS record a a landan chuan kiam lam aiin punbelh lam hi a la ni ta zel lehnghal a. May 2011 thleng a HIV hrik pai leh pailoh in test te chu mi 1,48,982 lai an ni tawh a, chung zinga mi 5,782 te chuan HIV hrik an pai (HIV positive) a ni tih hmuhchhuah a ni a, AIDS avangin mi 216 te phei chuan an nunna an chan tawh nghe nghe a. Mipat hmeichhiatna hman avang ringawtin mi 1,712 in an kai a. May thla bik a thisen test zat hi mi 4,742 an ni a, chung zingah chuan mi 132 hrik pai thar hmuihchhuah an ni. May thla chhungin ni 31 a awm a, chuti anih chuan nitin mi 4 chuangin HIV hrik an kai mek zel tihna a ni. Tin, HIV hrik pai thi tam tak te hi natna hmingdang (entirnan; septicimia, TB etc) hian an thi na sa hle a heng vang te pawh hi a ni ang AIDS avanga thi tih record hi a san lutuk lem loh. Hetianga Record/Statistic han en mai hi chuan kan la tam lutuk lo ve te pawh a tih theih awm e. Amaherawhchu, zir mite chuan HIV hrik pai 1 hian a dam chhungin a vel ah mi 10 tal a kai darh thin tiin an chhut a. Hei vang hian kan dinhmun hi a ralti hle a, chuvangin, HIV & AIDS hi langsarlo taka mizote min eiral mektu a ni tih chu kan chhut thiam awm e.
Enge HIV & AIDS chu: kan hre theuh tho chuan a rinawm a, mahse tawite in kan sawi nawn lawk ang, HIV chu hrik te tak te mit lawnga hmuh tham loh mihring thisena natna hrik dodaltu thisen sipai eichhetu a ni. HIV hrik paite hi HIV positive tiin an sawi bawk. AIDS chu HIV hrikin thisena natna hrik dodaltu thisen sipai a eichhiat viau tawh hnua zalen taka mihringa natna hrik lo lutin natna a rawn thlen, tihdam sen loh khawpa natna / tihdam hleihtheih tawhloh a natna hrang hrang an lo kai thin hi a ni. Tichuan HIV leh AIDS tih chu thil thuhmun reng a lang si mahse hrang si a ni. HIV hi boruaka hrileng a ni lo a, boruakah a darh thei lova, ruang kil, lumen, inlenpui atangin kai theih a ni lo a, mihring taksa lumah chuah a awm thei a ni tih hi a tawi thei ang bera sawifiahna a ni awm e.
A Inkaichhawn dan thlangpui: Mipat hmeichhiatna (sex), Inchiuna hriau thianghlimlo inhman tawm (blade te pawh a huam tih hria ila), thisen thianghlimlo inpekchhawn (pem/kak atanga midang thisen thianghlimlo kai te pawh a huam), nu HIV hrik paiin a naupaiah a kai chhawng thei bawk. Heng bak atanga inkaichhawn hi vawiin thlengin khawvelah hmuchhuah a la ni lo. Heng a kaichhawnna kan han sawi atang hian a kai loh theih dan leh kan him theih dan chu ziah lan ngai lovin kan hre thei theuh mai awm e.
Tlangkawmna: HIV & AIDS chungchang hi tumkhat a ziah zawh sen rual anih loh avangin tun tum atan chuan a hmawr kan sik pilh hlek chauhvah ngai mai I la. ka han tarlan duh ber zawk erawh chu kan vengah hian he natna hi a khual ta lutuk bik lo e tih hi a ni. Chuvangin, nasa zawkin helam hi kan buaipui a, kan thangtharte tan a veng nuam leh him kan siam theih nan a hma kan lak takzet hi a ngai ta a ni lawm ni? Tih hi a ni.
____________________________________________________________
‘SAPHUN’
chungchang bihchianna leh hriattur pawimawhte
Eng hnam nge kan nih a, chutah chuan eng ‘chi’ nge kan nih? tih atang hian i han chhui dawn teh ang. Mizo tawngah hi chuan ‘hnam’ kan tih mai hian a hnuaia sap tawnga chi peng leh hnam sawina te hi kan huam tel tir mai thin, a sap tawng zawng a sawi chuan a dikin a fel phian leh nghal a, chungte chu - Community, race, clan, sub clan, tribe/caste tiin. Mizo hnahthlak zawng zawng hi Mizo kan ni mai tih hian tawngkam leh ziak dan duhtui thar a ngai. Chuti lo chu Mizo hnam pawlhsawpna leh riralna hial pawh he thu mal ‘hnam’ tih leh ‘chi’ tih hian a keng tel thei tlat.
Hnamdang mi (a bik takin vai kan tih ten) mizo nupui nei hian ‘sa’ ka ‘phun’ ti tein emaw an nupui ten chutiang chuan an tih tir chawk thin. Chutiang chuan Sailo, Ralte etc. emaw te an inti ve ringawt thin. Khawtlangah pawh misual tak an nih loh phei chuan chumi leh an thlahte thleng pawhin khawtual mi ang maiin kan ngai hial thin, chu bakah mizo hmingte in phuahin, YMA leh V.C/L.C te pawn an lo pawmpui leh ta mai bawk thin niin a lang. He thil hi thil theih miah loh leh thil pawi tak thlen thei thil a nih avang hian bihchian a tul hle a ni. Mizo hi mipa lama chi kal kan ni a, hnam dangte pawh an ni tlangpui, Khasi tih loh chu. Mizo pa fate chu Mizo an ni reng anga, chutiang bawkin vai fa chu vai a nih reng a ngai.
Duh ang anga tribal nih ve ngawt hi thil theih a ni miah lo. Kan hriat tur pawimawh em em chu Tribal nihna pe thei tu chu President of India chauh hi a ni. Tichuan vai(general people) te hian mizo hnamah ‘sa’ lo ‘phun’ thei ta sela tribal an lo ni ve zel dawn tih na a lo ni ta a. A nghawng chu hnam dalna/ralna mai chauh a ni. Hnam dang vai / sap kan tih te hian engtik lai mahin emaw eng vang mahin Mizo hnam ah ‘sa’ an rawn phun thei lo.
Saphun kan tih hi a awmzia leh ‘sa’ hi engtianga ‘phun’ tur nge tih kan hriat a pawimawh ta a ni. Saphun tih awmzia chu “ hmanlaiin Mizo zingah hnam hrang hrangin ‘sa’ biak dan an nei hrang vek a. Miin a hnam kalsan a, hnam dang sa biak zawm tur leh an hnam vuan tura va intulut hi ‘saphun’ a ni. Chutiang midang ‘sa’ va phuntu chuan a ‘sa’ chu a va be ve ta a, chubakah hnam nihna pawh a vuan tel tihna a ni’. Saphun dan hi chi hrang hrang pali (4) a awm a, chungte chu- Fahrah nih vanga saphun te, Laina siam nana saphun te, chak loh zawk vanga saphun te leh fa dam thei lo tena fa an lo neih a an fate an lo dam nana saphun te a ni. ’Saphun’ tur chuan hei hi hriat a ngai a ni. Mi tupawhin mi dang sa a phun dawn chuan sa phuntu leh a phunna tur remtih tawnna a ngai a ni. Chutianga sa a va phun tawh chuan a va phunna chhungkuate chi leh kuang nihna a lo nei ta a ni. Mizo chi peng chhungah chauh ‘sa’ hi ‘phun’ theih a ni. Entirnan, Fanai in Sailo hnamah Pachuau-in Tochhawngah tih ang vel lo chuan ‘saphun’ hi a theih loh. ‘Saphun’ hi hnam (community) inkarah a theih loh tihna a nih chu. Vai emaw sap in emaw mizo hnam (community) –ah ‘sa’ a ‘phun’ ngawt thei lo. Chutiang mi chu a nupui pawh Mizo lo ni raw sek sek, amah leh a fate (fanu te chuan mizo mipa pasal-a an neih chuan thu hran.) thlah kal zel chu engtikah mah Mizo nih theihna an tan a awm lo. Saphun hi a tu lam lam pawhin an ti chat thei a ni.
Hnam dang entirnan vai ho hi ‘sa’ lo ‘phun’ tir ta zel mai ila chu nakinah chuan Mizo hnam bo-na mai tur a lo ni dawn a ni. An sumdawn duhna vang ringawt te hian ‘sa’ lo ’phun’ tir mai ila, hlawkna an tel anga, tribal certificate te hial an lo neih phei chuan thil finthlak tak chu a ni lo ve ngawt ang.
Tunlai hian Lal awpna hnuaiah kan awm tawh lova, engtin nge sa hi lo phun duh ila kan tih tak ang? tih hi zawh na awm thei a ni awm e. Hemi a nih avang hian hnam dangin Mizo-ah sa a phun thei tawh tihna lam a kawk lo. Miin sa a phun duh chuan heti hian a ti tur a ni- Court-in a a pawmtlak thlap ‘Affidavit’ siamin chhia a chham anga, chu Affidavit chu Mizoram ‘Official Gazzette’-a chhuahtir leh a nihin dan mitah a tling zo chauh a ni. Chutianga a tih zawh chuan Sailo chu Ralte emaw Pachuau emaw Khiangte etc. ah sa a phun a, chutiang hnam anga chhal a lo ni dawn tawh tihna a ni.
Saphun dan hi tu tana pawimawh nge kan tih chuan Village Council/ Local Council te hi an ni. Anni hi Deputy Commissioner-in Tribal Certificate leh Residential Certificate a pek hma-a lo finfiahtu te an nih vang a ni. Mizoramah hian Mizo nilo hnam dang Tribal leh Residential Certificate nei an awm nual tawh. Mipain hnam dang mi nupui atana a neih chuan a nupui leh fanaute a sa leh khua chu an tawmpuiin a fate phei chuan a chi an pu hlen tawh dawn a, Supreme Court chuan inneihna avangin hmeichhia chuan tribal nihna a nei thei a, mipa erawh chuan a pian leh murna chi avang chauh lo chuan a nei thei lo a ti a ni.
Hmeichhiain hnam dang tribal nilo pasal a neih chuan an inkara an fate chuan an pa sa leh khua an zawm a ngai dawn ta a lo ni a, chungte tan chuan ILP an neih a lo ngai dawn reng a ni. Tin, Mizorama hna zawn chung changah leh zirna chungchangah thleng pawhin Mizo tribal-te hamthatna dawn ang hi an dawng ve thei lo a ni. Heng Post Metric Scholarship leh tribal nih vanga reservation leh kum lama relaxation te hi an neih ve a thiang lo a ni. Hnam dang mi tribal nilo pasala nei ngam chuan khawtlang nun leh Mizoram dinhmun ngaihtuah reng chungin an fate pawh an pate nihna put tir ngam te pawh hi a hun ta hle mai. Inneih tawh hnu a fate Mizo nih tir tum viau mai hi Mizoram leh Mizote chi tih dalna hmanrua mai a ni tih kan hriat a tha hle mai